حریق‌های طبیعی، به‌ویژه آتش‌سوزی‌های جنگلی، دیگر تنها یک فاجعه زیست‌محیطی نیستند؛ آنها به تهدیدی جدی برای سلامت عمومی تبدیل شده‌اند. با افزایش دما و خشکسالی‌های ناشی از تغییرات اقلیمی، این بلایا نه‌تنها اکوسیستم‌ها را نابود می‌کنند، بلکه دود ناشی از آنها جان میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان به خطر می‌اندازد.
پژوهشی جدید در نشریه The Lancet Planetary Health نشان می‌دهد که دود آتش‌سوزی‌های جنگلی بسیار کشنده‌تر از آن چیزی است که پیش‌تر تصور می‌شد. این مقاله از یونیکس مگ به بررسی ابعاد این بحران، اثرات بهداشتی آن و راهکارهای مقابله با آن می‌پردازد.
آتش‌سوزی‌های جنگلی: تهدیدی رو به رشد
آتش‌سوزی‌های جنگلی در سال‌های اخیر به یکی از جدی‌ترین تهدیدات زیست‌محیطی و بهداشتی جهان تبدیل شده‌اند. تغییرات اقلیمی، با افزایش دمای جهانی، خشکسالی‌های طولانی‌مدت و تغییرات الگوهای آب‌وهوایی، به شدت بر فراوانی و شدت این حریق‌ها افزوده است.
بر اساس گزارش Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) در سال 2023، افزایش میانگین دمای جهانی به 1.5 درجه سانتی‌گراد، خطر وقوع آتش‌سوزی‌های گسترده را تا 30 درصد افزایش داده است. این پدیده دیگر محدود به مناطق جنگلی نیست و با گسترش به نواحی مسکونی و کشاورزی، تأثیرات گسترده‌ای بر جوامع انسانی دارد.
مناطقی مانند کالیفرنیا، استرالیا، آمازون و مدیترانه شاهد حریق‌هایی با مقیاس بی‌سابقه بوده‌اند. برای مثال، آتش‌سوزی‌های سال 2020 در استرالیا بیش از 18 میلیون هکتار جنگل را نابود کرد و دود ناشی از آن، کیفیت هوا را در شهرهای بزرگی مانند سیدنی و ملبورن به شدت تحت تأثیر قرار داد.
این بلایا نه‌تنها زیستگاه‌های طبیعی و گونه‌های جانوری را نابود می‌کنند، بلکه دود غلیظ آنها تهدیدی مستقیم برای سلامت انسان‌ها ایجاد می‌کند. افزایش فرکانس این رویدادها ضرورت بازنگری در سیاست‌های زیست‌محیطی را نشان می‌دهد.
تغییرات در الگوهای باد و بارندگی، که خود نتیجه گرمایش زمین هستند، به گسترش سریع‌تر این حریق‌ها کمک کرده‌اند. کاهش رطوبت خاک و پوشش گیاهی خشک‌شده، سوخت ایده‌آلی برای شعله‌ور شدن آتش فراهم می‌کنند. این چرخه معیوب، که در آن آتش‌سوزی‌ها به تغییرات اقلیمی دامن می‌زنند و گرمایش زمین این بلایا را تشدید می‌کند، نیازمند اقدامات فوری در سطوح محلی و جهانی است.
دود جنگل‌ها، هشداری برای سلامت موجودات زنده
دود ناشی از حریق‌های طبیعی، یکی از خطرناک‌ترین انواع آلودگی هوا است. این دود ترکیبی پیچیده از ذرات معلق ریز (PM2.5)، گازهای سمی مانند مونوکسید کربن و دی‌اکسید نیتروژن، و ترکیبات آلی فرار (VOCs) است که اثرات مخربی بر سلامت انسان دارند. برخلاف آلودگی‌های شهری، دود جنگلی به دلیل ماهیت شیمیایی و بیولوژیکی خود، سمیت بیشتری دارد و می‌تواند اثرات طولانی‌مدتی بر بدن انسان بگذارد.
یافته‌های جدید درباره مرگبار بودن دود آتش‌سوزی جنگل‌ها
مطالعه‌ای که در سال 2024 توسط مؤسسه بین‌المللی سلامت جهانی بارسلونا (ISGlobal) در نشریه The Lancet Planetary Health منتشر شد، نشان داد که دود آتش‌سوزی‌های جنگلی تا 14 برابر کشنده‌تر از برآوردهای قبلی است.
در حالی‌که مدل‌های قدیمی تنها 38 مرگ سالانه را به این دود نسبت می‌دادند، داده‌های جدید حاکی از آن است که این دود به‌طور متوسط سالانه 535 مرگ را در مناطق مورد مطالعه به دنبال دارد. این تفاوت به دلیل عدم توجه به منبع ذرات معلق در مدل‌های قدیمی بود.
این یافته‌ها زنگ خطری برای سیاست‌گذاران حوزه سلامت عمومی است. دود ناشی از حریق‌های طبیعی نه‌تنها به دلیل غلظت بالای ذرات معلق خطرناک است، بلکه ترکیبات شیمیایی خاص آن، مانند پلی‌سیکلیک آروماتیک هیدروکربن‌ها (PAHs)، اثرات سمی بیشتری دارند. این مطالعه همچنین نشان داد که قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض دود می‌تواند خطر مرگ‌ومیر را حتی در افراد سالم افزایش دهد.
بیشتر بخوانید: تاب‌آوری انسان در برابر ضعف میدان مغناطیسی زمین
تفاوت دود جنگلی با سایر آلاینده‌های هوا
دود حریق‌های طبیعی از نظر شیمیایی با آلودگی‌های ناشی از منابع شهری یا صنعتی تفاوت اساسی دارد. ذرات معلق در این دود از سوختن زیست‌توده تولید می‌شوند و حاوی ترکیباتی مانند کربن آلی، فلزات سنگین و مواد سرطان‌زا هستند.
بر اساس مطالعه‌ای در Environmental Health Perspectives (2023)، این ذرات به دلیل اندازه کوچک (PM2.5) به عمق ریه‌ها نفوذ کرده و وارد جریان خون می‌شوند، که منجر به التهاب سیستمیک و آسیب به اندام‌های حیاتی می‌شود. در مقابل، آلودگی‌های شهری معمولاً شامل ذراتی با ترکیبات ساده‌تر مانند سولفات‌ها و نیترات‌ها هستند.
علاوه بر این، دود جنگلی می‌تواند مسافت‌های طولانی را طی کند و مناطقی دور از کانون آتش را تحت تأثیر قرار دهد. برای مثال، در آتش‌سوزی‌های سال 2023 در کانادا، دود ناشی از جنگل‌های کبک تا نیویورک و واشنگتن دی‌سی رسید و شاخص کیفیت هوا (AQI) را به سطوح خطرناک افزایش داد.
ترکیبات شیمیایی خطرناک در دود آتش‌سوزی‌های جنگلی
دود حریق‌های طبیعی شامل مواد شیمیایی خطرناک مانند بنزن، فرمالدئید، سیانید هیدروژن و اکسیدهای نیتروژن است. به گزارش Nature Communications (2024)، فرمالدئید و بنزن می‌توانند باعث آسیب به DNA و افزایش خطر سرطان ریه شوند. این دود همچنین حاوی ذرات کربنی است که با جذب نور خورشید، گرمای موضعی را افزایش داده و به تشدید گرمایش زمین کمک می‌کند.
پیامدهای بهداشتی دود آتش‌سوزی‌های جنگلی
دود ناشی از حریق‌های طبیعی اثرات گسترده‌ای بر سلامت انسان دارد، از عوارض حاد مانند تحریک چشم و گلو گرفته تا بیماری‌های مزمن که ممکن است سال‌ها پس از قرار گرفتن در معرض دود ظاهر شوند. این اثرات در گروه‌های آسیب‌پذیر مانند کودکان، سالمندان و افراد مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای شدیدتر است. در جدول زیر پیامدهای بهداشتی و زیست محیطی این پدیده را به تفضیل بررسی می‌کنیم:
| عامل اقلیمی | یافته‌های علمی جدید | میزان افزایش یا تغییر |
|---|---|---|
| افزایش سطح دما | افزایش دمای جهانی موجب افزایش شرایط بحرانی آتش‌سوزی شده است؛ گزارش IPCC دمای کره زمین را بطور مداوم بالاتر از دورهٔ پیش‌صنعتی می‌داند. | در مناطق جنگلی احتمال وقوع سال‌های با آتش‌سوزی فوق‌العاده تحت شرایط «آتش‌سوزی-آب‌وهوا» (fire weather) افزایش یافته است؛ در مطالعات جهانی تا نسبت ۲ تا ۳ برابر برای برخی شاخص‌ها دیده شده است. |
| خشکسالی‌های ممتد و خشک‌بودن سوخت (گیاهی) | کاهش رطوبت خاک و خشک شدن پوشش گیاهی؛ در مطالعاتی دیده شده که پس از سال‌های مرطوب، رشد گیاهی زیاد باعث ذخیره سوخت می‌شود که خشکسالی بعدی آن را قابل اشتعال می‌کند. | در فصل آتش‌سوزی شدت بیشتری ایجاد می‌شود؛ در مطالعهٔ Lanet et al. (2025) احتمال بروز رویدادهای ترکیبی داغی و خشکی شدید در ماه اوت از حدود ۳٪ به ۱۵٪ افزایش پیش‌بینی شده است (در سناریوی کمترین انتشار) |
| افزایش سطح آتش‌سوزی‌ها و وسعت مناطق سوخته | مطالعه‌ای نشان می‌دهد که به دلیل تغییرات اقلیمی، وسعت مناطق سوخته در اکثر مناطق IPCC بیش از 10٪ افزایش داشته است. به طور متوسط جهانی حدود ۱۶٪ افزایش وسعت زمین‌هایی که می‌سوزند. همچنین در فصل آتش ۲۰۲۳–۲۰۲۴، میزان تولید دی‌اکسید کربن ناشی از آتش‌ها حدود ۱۶٪ بالاتر از میانگین فصل‌های قبلی بود. | کانادا (جنگل‌های بوریال)، استرالیا، مناطق آمازونی، اروپا |
| تغییر در طول و شدت فصل‌های آتش‌سوزی | فصل‌های آتش‌سوزی طولانی‌تر شده‌اند؛ در برخی مناطق زمان شروع فصل آتش زودتر و پایان آن دیرتر شده است. همچنین شرایط هواشناسی آتش‌سوزی مانند شاخص Fire Weather Index به مقادیر بسیار بالا رسیده است در سال‌های بحران آتش‌سوزی. | شمال امریکا، سیبری، مدیترانه، استرالیا |
| نقش تغییر الگوهای بارش | کاهش بارش زمستانه یا دیر آغاز شدن فصل‌های بارانی باعث خشکی سوخت سطحی می‌شود؛ بارش‌های غیرمنتظره در فصل‌های مرطوب باعث رشد گیاهان و سوخت اضافه می‌شود که در خشکی‌ها خطر را تشدید می‌کند. | جنوب غرب ایالات متحده، لاتین امریکا، بخش‌هایی از جنوب اروپا |
| اثرگذاری انتشار گازهای گلخانه‌ای و سناریوهای آینده | تحت سناریوهای انتشار بالا، احتمال وقوع رویدادهای ترکیبی مثل گرما + خشکی شدید تا پایان قرن به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد؛ حتی در سناریوهای انتشار کم‌تر هم این افزایش دیده می‌شود. | جهانی |
تأثیر بر قلب و عروق
ذرات معلق ریز (PM2.5) موجود در دود آتش‌سوزی خطر بیماری‌های قلبی-عروقی را افزایش می‌دهند. مطالعه‌ای در Journal of the American Heart Association (2023) نشان داد که چند ساعت قرار گرفتن در معرض دود غلیظ می‌تواند فشار خون را افزایش داده و خطر حملات قلبی را تا 70 درصد بالا ببرد.
این ذرات با ایجاد التهاب در رگ‌های خونی و افزایش لخته‌سازی، خطر سکته مغزی را نیز تشدید می‌کنند. برای مثال، در آتش‌سوزی‌های کالیفرنیا در سال 2020، بیمارستان‌ها افزایش 40 درصدی در موارد بستری مرتبط با مشکلات قلبی گزارش کردند.
بیشتر بخوانید: رعد و برق، عامل پنهان تشدید آلودگی تابستانی
بیماری‌های تنفسی و تشدید آسم
دود حریق‌های طبیعی برای افراد مبتلا به بیماری‌های تنفسی مانند آسم و بیماری انسدادی مزمن ریوی (COPD) خطرناک است. ذرات PM2.5 به عمق مجاری تنفسی نفوذ کرده و باعث التهاب، تنگی نفس و تشدید علائم آسم می‌شوند.
بر اساس گزارش (WHO) در سال 2024، در مناطق تحت تأثیر دود، مراجعات بیمارستانی مرتبط با آسم تا 50 درصد افزایش می‌یابد. این اثرات در کودکان می‌تواند منجر به کاهش دائمی ظرفیت تنفسی شود.
خطر برای کودکان و سالمندان
کودکان و سالمندان به دلیل سیستم ایمنی ضعیف‌تر و ظرفیت ریه محدودتر، در برابر دود آتش‌سوزی‌ها آسیب‌پذیرترند. مطالعه‌ای در Pediatrics (2023) نشان داد که قرار گرفتن کودکان در معرض دود می‌تواند رشد ریه‌های آنها را مختل کرده و خطر بیماری‌های تنفسی در بزرگسالی را افزایش دهد.
در سالمندان، دود خطر مرگ‌ومیر را تا 20 درصد افزایش می‌دهد. همچنین، قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض دود می‌تواند باعث کاهش عملکرد شناختی در سالمندان شود.
تغییرات اقلیمی و افزایش خطر با فراگیری آتش‌سوزی‌های جنگلی
تغییرات اقلیمی نقش کلیدی در افزایش شدت و فراوانی آتش‌سوزی‌های جنگلی دارد. گرمایش زمین، خشکسالی و تغییرات الگوهای آب‌وهوایی، شرایط را برای حریق‌های گسترده‌تر فراهم کرده است.
نقش گرمایش زمین در گسترش آتش‌سوزی‌ها
بر اساس گزارش IPCC (2023)، افزایش دمای جهانی به 1.5 درجه سانتی‌گراد، خطر آتش‌سوزی‌های جنگلی را تا 30 درصد افزایش داده است. این گرمایش باعث خشک شدن پوشش گیاهی و کاهش رطوبت خاک می‌شود، که سوخت مناسبی برای آتش فراهم می‌کند.
خشکسالی و تأثیر آن بر شدت آتش‌سوزی‌ها
خشکسالی‌های طولانی‌مدت در مناطقی مانند غرب آمریکا و جنوب اروپا شدت حریق‌ها را افزایش داده است. مطالعه‌ای در Science Advances (2024) نشان داد که خشکسالی‌های مکرر باعث گسترش سریع‌تر آتش‌سوزی‌ها و تولید دود بیشتر می‌شوند.
راهکارهای مقابله با بحران دود جنگلی
برای کاهش اثرات دود ناشی از حریق‌های طبیعی، ترکیبی از اقدامات پیشگیرانه، سیاست‌گذاری‌های عمومی و آموزش عمومی ضروری است. این راهکارها باید با هدف کاهش قرار گرفتن در معرض دود و پیشگیری از آتش‌سوزی‌های آینده طراحی شوند.
پایش کیفیت هوا و اطلاع‌رسانی عمومی
ایجاد سیستم‌های پیشرفته پایش کیفیت هوا برای رصد دود ناشی از آتش‌سوزی‌های جنگلی مهم است. Environmental Protection Agency (EPA) در سال 2024 توصیه کرد که ایستگاه‌های پایش داده‌های لحظه‌ای در مورد PM2.5 ارائه دهند. این اطلاعات باید از طریق اپلیکیشن‌ها و رسانه‌ها به شهروندان منتقل شود تا اقدامات پیشگیرانه مانند ماندن در خانه انجام دهند.
آمادگی بیمارستان‌ها در فصول پرخطر
بیمارستان‌ها باید برای افزایش مراجعات در فصل‌های آتش‌سوزی آماده شوند. WHO (2024) پیشنهاد کرده است که مراکز درمانی به دستگاه‌های اکسیژن‌ساز و تجهیزات تنفسی مجهز شوند. آموزش کادر پزشکی برای تشخیص و درمان عوارض دود نیز ضروری است.
استفاده از ماسک‌های استاندارد
ماسک‌های N95 یا KN95 می‌توانند از ورود ذرات معلق ریز به ریه‌ها جلوگیری کنند. CDC در سال 2023 استفاده از این ماسک‌ها را برای گروه‌های آسیب‌پذیر توصیه کرد. توزیع رایگان ماسک‌ها در مناطق تحت تأثیر می‌تواند دسترسی عمومی را بهبود بخشد.
مدیریت پایدار جنگل‌ها
مدیریت فعال جنگل‌ها، مانند کاهش بار سوخت گیاهی و ایجاد موانع آتش، از گسترش حریق‌ها جلوگیری می‌کند. UNEP در سال 2024 گزارش داد که این روش‌ها می‌توانند خطر آتش‌سوزی را تا 40 درصد کاهش دهند. استفاده از پهپادها و تصاویر ماهواره‌ای نیز به شناسایی زودهنگام کمک می‌کند.
نتیجه‌گیری
دود آتش‌سوزی‌های جنگلی، قاتلی خاموش است که با شدت گرفتن تغییرات اقلیمی، تهدیدی روزافزون برای سلامت عمومی محسوب می‌شود. یافته‌های جدید نشان می‌دهند که این دود بسیار خطرناک‌تر از برآوردهای قبلی است.
با پایش کیفیت هوا، استفاده از ماسک‌های استاندارد و مدیریت پایدار جنگل‌ها، می‌توان اثرات این بحران را کاهش داد. اما مقابله با ریشه مشکل نیازمند اقدام جدی برای کاهش تغییرات اقلیمی است.
سوالات متداول درباره‌ی تاثیر آتش‌سوزی‌های جنگلی
دود آتش‌سوزی جنگلی چه تاثیری بر سلامت انسان دارد؟
ذرات ریز موجود در دود می‌توانند وارد ریه شوند و مشکلات تنفسی، حملات آسم، سرفه‌های مزمن و حتی بیماری‌های قلبی ایجاد کنند.
اثرات بلندمدت قرار گرفتن در معرض دود چیست؟
افزایش احتمال بیماری‌های مزمن تنفسی، مشکلات قلبی-عروقی و حتی اختلالات روانی مانند اضطراب و افسردگی.
تغییرات اقلیمی چه نقشی در افزایش آتش‌سوزی‌های جنگلی دارد؟
افزایش دما، خشکسالی‌های طولانی و بادهای شدید باعث مستعدتر شدن جنگل‌ها برای آتش‌سوزی‌های گسترده می‌شوند.
در زمان آلودگی ناشی از آتش‌سوزی جنگلی چه اقداماتی باید انجام داد؟
ماندن در خانه، استفاده از دستگاه تصفیه هوا، بستن در و پنجره‌ها، و نوشیدن آب کافی برای کاهش اثرات دود توصیه می‌شود.
